Якія сусветныя тэндэнцыі ў сферы вышэйшай адукацыі? Якія міжнародныя дакументы маюць палажэнні, якія тычацца вышэйшай адукацыі для людзей з інваліднасцю? Як падтрымліваюць студэнтаў з інваліднасцю замежныя ВНУ? Адказы на гэтыя і іншыя пытанні ў дакладзе дырэктара Офіса па правах людзей з інваліднасцю Эніры Браніцкай "Міжнародныя стандарты і еўрапейская практыка ў сферы даступнасці вышэйшай адукацыі".
На міжнародным узроўні асноўныя прававыя рамкі, якія ўплываюць на інклюзіўную адукацыю, утрымліваюцца ў шэрагу дакументаў:
· Універсальная дэкларацыя правоў чалавека (1948) [1] ;
· Канвенцыя пра барацьбу з дыскрымінацыяй у галіне адукацыі (1960) [2] ;
· Канвенцыя аб правах дзіцяці (1989) [3] ;
· Сусветная дэкларацыя аб адукацыі для ўсіх – Задавальненне базавых адукацыйных патрэбаў (1990) [4] ;
· Стандартныя правілы забеспячэння роўных магчымасцяў для інвалідаў (1993) [5] ;
· Саламанская дэкларацыя аб прынцыпах, палітыцы і практычнай дзейнасці у сферы адукацыі асобаў з асаблівымі патрэбамі (1994 г.) [6] ;
· Дакарскія рамкі дзеянняў. Адукацыя для ўсіх: выкананне нашых калектыўных абавязацельстваў (2000) [7] ;
· Канвенцыя аб правах інвалідаў (2006) [8] ;
· Кіруоўныя прынцыпы палітыкі ў галіне інклюзіўнай адукацыі ЮНЕСКА (2009) [9] .
Нешматлікія міжнародныя дакументы маюць палажэнні, якія тычацца наўпрост вышэйшай адукацыі для людзей з інваліднасцю. У асноўным міжнародныя дакументы кажуць аб гарантаваным праве кожнага на адукацыю.
Самым важным міжнародным дакументам з'яўляецца Канвенцыя аб правах інвалідаў (2006). Канвенцыя азначае сабой "змену парадыгмы" ў стаўленні і падыходах да людзей з інваліднасцю. Канвенцыя задумана як дакумент па правах чалавека з відавочным сацыяльным аспектам развіцця. Яна прымае шырокую класіфікацыю людзей з інваліднасцю і пацвярджае, што ўсе асобы з любымі формамі інваліднасці павінны карыстацца ўсімі правамі чалавека і асноўнымі свабодамі. Канвенцыя растлумачвае, якім чынам усе катэгорыі правоў прымяняюцца да асобаў з інваліднасцю, і вызначае вобласці, у якіх неабходная адаптацыя для людзей з інваліднасцю, каб яны маглі эфектыўна рэалізоўваць свае правы ў сферах, дзе іх правы парушаліся і дзе абарона правоў павінна быць узмоцнена.
На міжнародным узроўні праведзена адрозненне паміж медыцынскім і сацыяльным падыходам да інваліднасці. Медыцынская мадэль арыентавана на дыягностыку захворвання або парушэння і лячэнне або "нармалізацыю" інваліднасці. Сацыяльная мадэль, у адрозненне ад медыцынскай, выказвае меркаванне, што інваліднасць з'яўляецца сацыяльным канструктам, які адлюстроўвае з'яву ўзаемадзеяння людзей, якія маюць парушэнні, знешніх бар'ераў, якія іх атачаюць і якія перашкаджаюць іх удзелу ў жыцці (фізічныя, стасункавыя і іншыя), і праблемаў уключэння непасрэдна ў працэсы жыццядзейнасці. Канвенцыя аб правах інвалідаў падтрымлівае гэтую мадэль і прасоўвае яе наперад, наўпрост прызнаючы інваліднасць у якасці праваабарончай праблемы. Гэта накладае пэўныя абавязацельствы на краіны, якія з'яўляюцца ўдзельнікамі Канвенцыі.
У прыватнасці, артыкул 24 прысвечаны праву на адукацыю людзей з інваліднасцю. Пункт 5 артыкула 24 Канвенцыі асобна кажа аб вышэйшай адукацыі: "Дзяржавы-ўдзельнікі ствараюць умовы для таго, каб інваліды маглі мець доступ да агульнага вышэйшай адукацыі, прафесійнага навучання, адукацыі для дарослых і навучання на працягу ўсяго жыцця без дыскрымінацыі і нароўні з іншымі. З гэтай мэтай дзяржавы-ўдзельніцы забяспечваюць, каб для інвалідаў гарантавалася разумнае дастасаванне".
Усе еўрапейскія краіны, за выключэннем Швейцарыі і Беларусі, падпісалі Канвенцыю аб правах інвалідаў, а пераважная большасць ратыфікавалі і Канвенцыю, і Факультатыўны пратакол да яе.
Усеагульная дэкларацыя правоў чалавека, Канвенцыя аб барацьбе з дыскрымінацыяй у галіне адукацыі кажуць пра неабходнасць зрабіць вышэйшую адукацыю даступнай для ўсіх на аснове поўнай роўнасці і ў залежнасці ад здольнасцяў кожнага.
Дзяржавам неабходна прызнаваць прынцып роўных магчымасцяў у галіне пачатковай, сярэдняй і вышэйшай адукацыі для дзяцей, моладзі і дарослых, якія маюць інваліднасць, у інтэграваных структурах. Ім варта ствараць умовы для таго, каб адукацыя інвалідаў з'яўлялася неад'емнай часткай сістэмы агульнай адукацыі. Гэта напісана ў Стандартных правілах забеспячэння роўных магчымасцяў для інвалідаў (правіла 6).
Усе еўрапейскія краіны ратыфікавалі Саламанкскую дэкларацыю аб прынцыпах, палітыцы і практычнай дзейнасці ў сферы адукацыі асобаў з асаблівымі патрэбамі (1994). Гэтая калектыўная заява з'яўляецца асновай для спецыяльнай адукацыі ў Еўропе. Яна па-ранейшаму з'яўляецца ключавым элементам у канцэптуальнай аснове палітыкі многіх краінаў. Усе еўрапейскія краіны згодныя, што прынцыпы, выкладзеныя ў Саламанкскай дэкларацыі, павінны падмацоўваць усю палітыку ў галіне адукацыі, а не толькі ў частцы спецыяльнай адукацыі. Гэтыя прынцыпы гарантуюць роўныя магчымасці ў плане доступу да сапраўднага досведу навучання, павазе індывідуальных адрозненняў і якаснай адукацыі для ўсіх, засяроджанай на індывідуальных моцных баках, а не на слабых.
У многіх краінах у апошнія дзесяцігоддзі прымаецца цэласнае антыдыскрымінацыйнае заканадаўства ў сферы інваліднасці. Да іх адносяцца такія краіны, як ЗША (Закон аб інвалідах, 1990), Вялікабрытанія (Закон аб дыскрымінацыі інвалідаў, з 1995 і больш позні Закон аб роўнасці, 2010) і Аўстралія (Закон аб дыскрымінацыі інвалідаў, 1992). Гэтыя заканадаўчыя акты адыгралі ключавую ролю ў падтрымцы доступу да адукацыі і інтэграцыі навучэнцаў з інваліднасцю ў вышэйшых навучальных установах у гэтых краінах.
Праводзячы аналіз заканадаўства еўрапейскіх краінаў, можна вылучыць шэраг асноўных тэндэнцыяў.
Перш за ўсё, гэта наяўнасць антыдыскрымінацыйнага заканадаўства. Так, да прыкладу, у Славакіі ўніверсітэты з'яўляюцца месцамі, дзе павінны выконвацца законы аб недыскрымінацыі і павінен прымяняцца прынцып роўнага стаўлення. Акт № 131/2002 аб вышэйшай адукацыі гарантуе ўсім абітурыентам і студэнтам роўнае стаўленне пры навучанні і выкананні ўсіх правоў, прадугледжаных у Акце. Дыскрымінацыя па прычыне інваліднасці строга забароненая. У Аўстрыі ўніверсітэты падпадаюць пад дзеянне федэральнага Акту аб роўнасці людзей з інваліднасцю. У Эстоніі Акт аб роўным стаўленні абвяшчае, што дыскрымінацыя людзей з прычынаў іх рэлігійных або іншых вераванняў, узросту, інваліднасці або сэксуальнай арыентацыі забараняецца пры доступе да любога ўзроўню навучання і перападрыхтоўкі. Урад ініцыяваў рэформу вышэйшай адукацыі, яе маюць намер зрабіць бясплатным, што значна аблегчыць доступ да яе. У Фінляндыі універсітэты, таксама як і сярэднія спецыяльныя ўстановы, падпадаюць пад дзеянне Акту аб недыскрымінацыі. У Канстытуцыі Фінляндыі напісана, што перад законам усе роўныя. У секцыі 16 паказваецца, што ўлады абавязаныя забяспечыць роўныя магчымасці для атрымання адукацыі ў адпаведнасці з магчымасцямі чалавека і яго адмысловымі патрэбамі, а таксама магчымасць развівацца без абмежаванняў з фінансавых прычынаў (Finnish law 731/1999). Нацыянальны заканадаўчы Акт аб вышэйшай адукацыі ў Германіі паказвае, што ўніверсітэты павінны пераканацца, што студэнты з інваліднасцю не адчуваюць ніякай дыскрымінацыі, у іх ёсць доступ да ўсіх акадэмічных паслугаў і курсаў, яны атрымліваюць падтрымку ў залежнасці ад сваіх адмысловых магчымасцяў, для таго каб здаць экзамены і адпавядаць неабходным патрабаванням. Усе федэральныя землі прынялі адпаведныя папраўкі ў свае законы аб вышэйшай адукацыі. Акт аб роўным статусе ад 2000 Ірландыі быў дапоўнены Актам аб роўнасці. Акт забараняе дыскрымінацыю ў многіх галінах, і ў асноўным адносіцца да прадастаўлення паслуг, уключаючы адукацыю. Секцыя 7 Акту забараняе дыскрымінацыю ў навучальных установах. Вышэйшае навучанне ў Нідэрландах лічыцца прафесійным навучаннем. У 2003 г. быў прыняты Акт аб роўным стаўленні, які забараняе дыскрымінацыю людзей з інваліднасцю ў прафесійным навучанні. У Румыніі ўсе ўстановы, якія прадстаўляюць паслугі атрымання вышэйшай адукацыі, з'яўляюцца суб'ектамі закона аб недыскрымінацыі. У Партугаліі грамадскія ўстановы, такія як універсітэты, павінны падпарадкоўвацца Закону 51/2003 ад 2 снежня пра роўныя магчымасці, недыскрымінацыі і агульнай даступнасці для людзей з інваліднасцю (пасля заканчэння абавязковай сярэдняй школы LIONDAU устанаўлівае патрабаванні, якія гарантуюць роўныя магчымасці, недыскрымінацыю і ўсеагульную даступнасць для ўсіх людзей). У Швецыі ў адпаведнасці з Актам аб дыскрымінацыі, у сферы адукацыі дыскрымінацыя катэгарычна забаронена. У Вялікабрытаніі ў адпаведнасці з Законам аб роўнасці 2010, вышэйшыя навучальныя ўстановы (у асноўным універсітэты) павінны пазбавіцца ад любой дыскрымінацыі людзей па інваліднасці і не могуць адмаўляць студэнтам у паступленні з гэтай прычыны. Ускосная дыскрымінацыя і прыгнёт таксама падпадаюць пад забарону. Ад універсітэтаў патрабуецца прыкласці намаганні па разумным дапасаванні, ставіцца да студэнтаў з інваліднасцю як да любых іншых студэнтаў, апублікаваць Схему аб роўнасці людзей з інваліднасцю. У Нарвегіі Закон аб дыскрымінацыі і даступнасці ўжываецца ў вышэйшай адукацыі, і Дэпартамент адукацыі прадставіў асноўныя інструкцыі, дзе выкладзены абавязкі ВНУ. Таксама важна, што Закон аб універсітэтах і універсітэцкіх каледжах утрымлівае артыкул аб "асяроддзі навучання", у якім гаворыцца пра тое, што фізічная прастора мусіць быць спраектавана і пабудавана так, каб яна была даступнай для людзей з інваліднасцю. Усе вышэйшыя навучальныя ўстановы таксама абавязаны мець планы дзеянняў для асяроддзя навучання студэнтаў з інваліднасцю, – гэта зафіксавана ў артыкуле 4-3 Закона аб універсітэтах і ўніверсітэцкіх каледжах. У Сербіі Закон аб вышэйшай адукацыі, прыняты ў жніўні 2005 г., упершыню прызнаў студэнтаў з інваліднасцю асаблівай катэгорыяй студэнтаў. Права на атрыманне вышэйшай адукацыі даецца кожнаму чалавеку, які скончыў школу, незалежна ад наяўнасці ў яго любога віду інваліднасці. Уладальнікі прыватных навучальных установаў павінны гарантаваць неабходнае фінансаванне на забеспячэнне ўстановы ўсім неабходным абсталяваннем і прымальнымі ўмовамі для студэнтаў з інваліднасцю (артыкул 59).
Таксама ў многіх краінах асаблівае замацаванне на заканадаўчым узроўні атрымалі пытанні паступлення ў вышэйшыя навучальныя ўстановы людзей з інваліднасцю. Кіпрскі Закон аб уступных іспытах (№ 22 (I)/2006) легітымізуе правы людзей з інваліднасцю падчас уступных экзаменаў. Гэтыя правы павінны выконвацца ўсімі універсітэтамі краіны. Напрыклад, гэты закон забяспечвае права выкарыстоўваць індывідуальнае абсталяванне падчас іспыту. Іншыя правілы прымяняюцца ў залежнасці ад разнавіднасці інваліднасці абітурыента. У Грэцыі існуе заканадаўства, якое рэгулюе паступленне ва ўніверсітэты абітурыентаў з інваліднасцю. Для гэтага вылучаецца 5% месцаў ва ўніверсітэтах. Федэральны Акт аб універсітэтах Аўстрыі абараняе правы на асаблівыя экзаменацыйныя методыкі для людзей з інваліднасцю. У Венгрыі нацыянальны Акт аб вышэйшай адукацыі (204 ад 2011) дае вызначэнне студэнта з інваліднасцю (артыкул 108). У ім напісана, што ў выпадку правядзення ўніверсітэтам экзаменаў, абітурыенты з інваліднасцю павінны атрымаць пэўныя паслабленні, неабходна правесці спецыяльныя падрыхтоўкі, каб такія людзі маглі здаць экзамены. Гэта права даецца таксама тым студэнтам, якія не атрымалі падобных льгот па інваліднасці ў сярэдняй школе, але могуць даказаць факт інваліднасці. У Венгрыі ў 2002 г. у вышэйшых навучальных установах навучалася толькі 217 студэнтаў з інваліднасцю. Гэтая лічба вырасла да 1176 у 2008 г. Адной з самых важных прычынаў такога росту было вылучэнне дадатковых 50 балаў для студэнтаў з інваліднасцю на ўступных іспытах. Такая льгота была прадастаўлена студэнтам з інваліднасцю Актам аб вышэйшай адукацыі. Дэталёвыя правілы паступлення ў вышэйшыя навучальныя ўстановы і прадастаўленне льгот абітурыентам з інваліднасцю рэгулюецца Указам Урада 79/2006 (артыкулы 18-20). Студэнты з інваліднасцю атрымліваюць 50 дадатковых балаў да іх ацэнак у сертыфікаце аб сярэдняй адукацыі і да вынікаў выпускных школьных экзаменаў. У Літве, пры ўмове, што ўсе астатнія фактары роўныя, людзі з інваліднасцю маюць пераважнае права на прыём у вышэйшую навучальную ўстанову. У Партугаліі кожны год, у адпаведнасці з заканадаўствам, якое рэгулюе нацыянальны працэс паступлення ва ўніверсітэты, вылучаецца спецыяльная квота - 2% для студэнтаў з фізічнымі і сэнсарнымі захворваннямі. Каб трапіць у гэтыя 2%, абітурыент павінен аформіць усе неабходныя паперы, якія афармляюць абітурыенты без інваліднасці. У дадатак яны павінны запоўніць спецыяльную форму і падаць дэталізаваны медычны дыягназ, які даказвае інваліднасць. Таксама патрабуюцца справаздачы аб акадэмічных поспехах у школе.Рашэнне аб тым, ці варта ўключаць такога абітурыента ў 2% тых, хто паступае па квоце, прымаецца на аснове аналізу ўсіх прадстаўленых дакументаў. Калі праверка дакументаў прайшла паспяхова, то спецыяльная ацэначная камісія (прызначаецца Міністрам па прадстаўленні кіраўніка Дэпартамента сярэдняй і вышэйшай адукацыі) праводзіць сумоўе з кандыдатам у студэнты.
Асобна варта спыніцца на рознай падтрымцы навучэнцаў з інваліднасцю. У Даніі студэнты, якім патрабуецца спецыяльная педагагічная падтрымка (перакладчык з мовы жэстаў, матэрыялы Брайля), маюць права атрымаць усё неабходнае ў адпаведнасці з Законам аб сацыяльнай педагагічнай падтрымцы ў сферы вышэйшай адукацыі (Education LBK nr 210 af 01/03/2007). На хатняй старонцы Міністэрства адукацыі напісана, што сацыяльная педагагічная падтрымка павінна забяспечыць навучэнцаў з ментальнымі і фізічнымі недахопамі ці іншымі разнавіднасцямі інваліднасці допускам да навучання на роўных правах з людзьмі без інваліднасці. Студэнты могуць звяртацца па сацыяльную педагагічную падтрымку да свайго кансультанта па інваліднасці. Установа адукацыі прыме рашэнне па гэтым пытанні і будзе адшукваць сродкі для кампенсацыі выдаткаў. Установа адукацыі абавязана прадаставіць неабходную падтрымку. Студэнтам прапануюць паказваць падчас паступлення на розныя універсітэцкія праграмы, што ім можа спатрэбіцца сацыяльная педагагічная падтрымка для навучання, павялічваючы, такім чынам, верагоднасць атрымання неабходнай падтрымкі своечасова. У Венгрыі там, дзе гэта неабходна, студэнты з інваліднасцю вызваляюцца ад абавязку вывучаць некаторыя курсы, здаваць некаторыя іспыты. Пры неабходнасці студэнты з інваліднасцю могуць быць вызваленыя ад моўнай часткі экзамену або яе часткі альбо ад адпаведных патрабаванняў такіх моўных экзаменаў. Студэнтам з інваліднасцю павінна быць прадастаўлены дадатковы час на падрыхтоўку да іспыту, дадзена магчымасць выкарыстоўваць тэхнічныя сродкі падчас выканання пісьмовага тэсту (друкаваная машынка, кампутар і г.д.). Калі гэта неабходна, то вусны тэст павінен быць заменены на пісьмовы, альбо наадварот. Выключэнні павінны рабіцца толькі ў выпадку іх рэальнай неабходнасці і не павінны ўплываць на выкананне базавых патрабаванняў для атрымання кваліфікацый бакалаўра, магістра або заканчэння навучальнай установы завочна, што пацвярджаецца адпаведнымі сертыфікатамі. Індывідуальны падыход і падтрымка пры атрыманні вышэйшай адукацыі ў Нідэрландах забяспечваецца на падставе Акту аб рэінтэграцыі працаздольных людзей з інваліднасцю ад 2005 г. Падтрымка можа вар'іравацца ад адаптаваных кампутараў да спецыяльнага транспарту і грашовай кампенсацыі. Вышэйшыя навучальныя ўстановы могуць узгадняць з інспекцыяй па адукацыі розныя спецыялізаваныя падыходы да навучання людзей з інваліднасцю, а таксама дадатковы час на іспытах. Студэнты з інваліднасцю маюць права на дадатковы аплатны год навучання. У Румыніі ва ўніверсітэтах, у адпаведнасці з Законам 448/2006 аб абароне і прасоўванні правоў людзей з інваліднасцю, у дачыненні да іх патрэбаў і права выбару прадугледжана стварэнне шэрагу спецыяльных умоваў для людзей з інваліднасцю. Напрыклад, людзі з ярка выяўленымі і акцэнтаванымі відамі інваліднасцяў могуць атрымаць зніжку 50% на пражыванне і харчаванне. Універсітэты абавязаны забяспечыць адукацыйную падтрымку і поўную даступнасць (фізічную і інфармацыйную, даць падручнікі і г.д.) для студэнтаў з інваліднасцю. Студэнтам таксама вылучаюць бясплатныя месцы ў лагерах адпачынку. У Славакіі для універсітэтаў і каледжаў існуе абавязацельства "ўсталёўваць разумныя ўмовы навучання для студэнтаў з інваліднасцю, якія адносяцца да іх спецыяльных запатрабаванняў без зніжэння патрабаванняў да выканання праграмы навучання". Разумныя ўмовы ўключаюць у сябе выбар навучання па індывідуальным плане, а ў выпадку неабходнасці - падаўжэнне перыяду навучання. Установы могуць арганізоўваць так званы Фонд для падтрымкі студэнтаў з інваліднасцю ў мэтах стварэння разумных умоваў навучання маладых людзей з інваліднасцю. Практычная падтрымка студэнтаў з інваліднасцю ажыццяўляецца каардынатарамі факультэтаў, якія працуюць наўпрост з гэтымі студэнтамі.
Асобна варта вылучыць фінансавую падтрымку, бо ёй надаюць увагу многія еўрапейскія дзяржавы. У Венгрыі ў студэнтаў з інваліднасцю перыяд, калі за іх навучанне плаціць дзяржава, можа быць прадоўжаны да чатырох семестраў. У Даніі ў адпаведнасці з Законам аб падтрымцы навучэнцаў (LBK nr 661 af 2009/06/29) звычайны памер падтрымкі для студэнтаў, якія атрымліваюць вышэйшую адукацыю, складае 760 еўра ў месяц, а для студэнтаў з інваліднасцю існуе дадатковая сума, роўная 1081 еўра ў месяц. Гэта азначае, што за ўсё яны атрымліваюць 1841 еўра ў месяц (2012). Такую падтрымку аказваюць па той прычыне, што студэнты з інваліднасцю не могуць працаваць адначасова з вучобай. Падтрымку атрымліваюць прыблізна 4000 студэнтаў, у паловы з якіх праблемы з мэнтальных здароўем. У Эстоніі для людзей з інваліднасцю дзяржава вылучае спецыяльныя гранты на навучанне ў вышэйшых навучальных установах, яны прадугледжаны ў Акце аб сацыяльных ільготах для людзей з інваліднасцю. Існуюць дадатковыя рэсурсы, якія выдаткоўваюцца на стыпендыі і льготы, пашырэнне падтрымкі людзей са спецыфічнымі патрэбамі (дапамога людзям з абмежаваннямі мабільнасці, аблічбоўка і агучка навучальных матэрыялаў, падрыхтоўка сабак-павадыроў). Гэтыя сродкі вылучаюць па праграме Еўрапейскі сацыяльны фонд прымус ў перыяд 2008-2013 гг. У стратэгіі сказана, што асноўная падтрымка аказваецца людзям з парушэннямі слыху, пасля будзе пашырана падтрымка для студэнтаў з абмежаванай мабільнасцю, з парушэннямі зроку і г.д. У Іспаніі бясплатная сярэдняя адукацыя, але студэнты з інваліднасцю таксама навучаюцца бясплатна ў дзяржаўных вышэйшых навучальных установах. У асноўным, падтрымка студэнтаў з інваліднасцю значна лепш арганізавана ў дзяржаўных вышэйшых навучальных установах, чым у прыватных. У Фінляндыі фінансавая дапамога даступная для ўсіх студэнтаў, якія мелі фінансавыя цяжкасці; маладым людзям з інваліднасцю, якія атрымліваюць адукацыю, выплачваецца рэабілітацыйная дапамога, але ў той жа час не існуе якой-небудзь асобнай сістэмы фінансавай падтрымкі студэнтаў з інваліднасцю. У Францыі ўніверсітэты абавязаны самі вызначаць свае фінансавыя выдаткі, якія яны панясуць на стварэнне калектыўнага дастасавання і паслуг студэнтам, і падаваць гэтыя дадзеныя ў Міністэрства вышэйшай адукацыі для вылучэння грошай. Дастасаванне і адаптаваныя матэрыялы ўключаюць у сябе індывідуальных выкладчыкаў і іншыя формы адраснай падтрымкі - адаптаваныя экзаменацыйныя ўмовы, перакладчыкі з мовы жэстаў, адаптаваныя кампутары і сістэма Брайля. У Вялікабрытаніі дадатковая фінансавая падтрымка даступная праз Дапамогу для людзей з інваліднасцю. Яна выдаецца для пакрыцця выдаткаў на спецыялізаванае абсталяванне і матэрыялы, немедыцынскую дапамогу і дадатковыя выдаткі на паездкі. У Македоніі Закон аб вышэйшай адукацыі дае студэнтам з інваліднасцю пэўныя льготы, такія як стыпендыя, бясплатны праезд да месца вучобы, бясплатнае пражыванне і харчаванне ў студэнцкім інтэрнаце.
Таксама распаўсюджанай практыкай з'яўляецца стварэнне спецыяльных структур ва ўніверсітэтах, якія займаюцца пытаннямі студэнтаў з інваліднасцю. У многіх універсітэтах Аўстрыі існуе пазіцыя спецыяльных прадстаўнікоў інтарэсаў людзей з інваліднасцю і хранічнымі захворваннямі. Яны аказваюць падтрымку й прадастаўляюць усю неабходную інфармацыю. Сетка такіх прадстаўнікоў называецца ў Аўстрыі «Uniability» (Кансорцыум за ўраўнаванне правоў для людзей з інваліднасцю і хранічнымі захворваннямі ў аўстрыйскіх універсітэтах і каледжах). У Грэцыі ва ўсіх універсітэтах былі створаны спецыяльныя Месцы Даступнасці (Закон 3549/2007 (артыкул 12) "Структурная рэформа установаў вышэйшай адукацыі для падтрымкі студэнтаў з інваліднасцю". Месцы Даступнасці падаюць інфармацыю і кансультацыі ў такіх пытаннях, як даступнасць, асістыўныя тэхналогіі, кар'ерныя магчымасці або любыя іншыя аспекты, якія датычацца жыцця студэнта з інваліднасцю ва ўніверсітэце. Яны таксама адказныя за прыняцце ўсіх неабходных дзеянняў, якія забяспечваюць даступнасць паслуг універсітэта для студэнтаў з інваліднасцю. Акт аб універсітэтах ад 1997 Ірландыі сярод іншых пунктаў паказвае, што ва ўніверсітэтах і інстытутах павінен быць адмысловы работнік, адказны за падтрымку студэнтаў з інваліднасцю. На Мальце ёсць Аддзяленні па падтрымцы студэнтаў з інваліднасцю. У Іспаніі на ўніверсітэцкім узроўні існуе арганізацыя Офіс студэнтаў з інваліднасцю, дзе спецыялісты па інваліднасці аказваюць падтрымку студэнтам з інваліднасцю. Часам у такіх офісах працуюць валанцёры альбо вылучаюцца спецыяльныя гранты. Узровень практычнай падтрымкі, якую могуць атрымаць студэнты з інваліднасцю, залежыць ад універсітэта, Офіса студэнтаў з інваліднасцю і патрэбаў студэнта. Дапамога можа ўключаць у сябе: падтрымку падчас здачы тэстаў, змены навучальнага плана, гранты, бясплатнае навучанне, спецыялізаваную тэхнічную падтрымку, дапамогу валанцёраў, кнігі па сістэме Брайля, перакладчыка з мовы жэстаў і г.д. У кожным універсітэце і інстытуце Швецыі ёсць спецыяльны каардынатар, які працуе з праблемамі адукацыйнай падтрымкі студэнтаў з інваліднасцю. Асноўнымі метадамі падтрымкі з'яўляюцца: пераклад з мовы жэстаў, дапамога ў чытанні, вядзенне запісаў і карэктура, персанальныя асістэнты, пэўная тэхнічная дапамога, напрыклад спецыяльна абсталяваныя пакоі, падаўжэнне часу на здачу экзаменаў, альтэрнатыўныя экзамены, індывідуальныя рэпетытары і індывідуалізаваныя меры падтрымкі, кнігі, якія гавораць і кнігі па сістэме Брайля. Ва ўніверсітэце Ісландыі таксама створаны Камітэт па інваліднасці, які вырашае праблемы даступнасці, рэсурсаў, тэхнічныя праблемы і іншыя праблемы, якія ўзнікаюць у людзей з інваліднасцю.
Да прыкладу, у функцыі Офіса па інваліднасці могуць уваходзіць наступныя:
дапамога ў рэгістрацыйных працэдурах;
правядзенне ацэнкі патрэбаў;
падача заяваў на так званую стыпендыю па інваліднасці;
наяўнасць асістыўных тэхнікі і мэблі для выкарыстання студэнтамі;
прадастаўленне інфармацыі і дапамогі ў сферы акадэмічнага планавання;
наладжванне сувязей паміж факультэтам і студэнтамі з інваліднасцю;
кансультацыі са спецыялістамі школ, цэнтраў рэабілітацыі, дарадцамі ўніверсітэтаў, бацькамі і патэнцыйнымі студэнтамі ў дачыненні да сэрвісаў універсітэта для людзей з інваліднасцю.
Нельга не адзначыць і тое, што ў шматлікіх краінах нацыянальнае заканадаўства толькі ўсталёўвае мінімальныя рамкі, а ўніверсітэты развіваюць далей самастойныя палітыкі падтрымкі студэнтаў з інваліднасцю. У кожнага кіпрскага ўніверсітэта ёсць свая палітыка заахвочвання студэнтаў з інваліднасцю падчас вучобы. Гэта могуць быць спецыяльныя палажэнні, якія тычацца фізічнай (мабільнасць) і кагнітыўнай (дапамога на экзамене, такая як асабістыя асістэнты) даступнасці, а таксама доступ да сучасных тэхналогіяў. Кіпрскі Універсітэт, найстарэйшая ўстанова вышэйшай адукацыі на Кіпры, распрацаваў “Правілы аб дадатковых месцах для студэнтаў, якія належаць да спецыяльных катэгорыяў”. У адпаведнасці з гэтымі правіламі 6 % месцаў для студэнтаў зарэзерваваны за людзьмі з інваліднасцю і з іншымі праблемамі. Для такіх студэнтаў распрацаваны спецыяльныя ўмовы паступлення, што азначае зніжэнне для іх прахаднога бала. Калі студэнт запісваецца на пэўную праграму навучання, то ён можа наведваць падрыхтоўчыя семінары, прапанаваныя Цэнтрам выкладання і навучання Універсітэта Кіпра. Гэтыя семінары падрыхтоўваюць навучэнцаў развіваць навыкі, неабходныя для навучання на ўніверсітэцкім узроўні. Студэнты з інваліднасцю маюць права на індывідуальную падтрымку, якая прадстаўляецца ўніверсітэтам (асабістыя асістэнты). У Партугаліі некаторыя універсітэты распрацавалі спецыяльныя дапаможнікі для прафесарска-выкладчыцкага складу, адкрылі Офісы падтрымкі студэнтаў з інваліднасцю, забяспечылі даступнымі матэрыяламі і абсталяваннем. У іншых універсітэтах, аднак, не ажыццяўляецца ніякай спецыяльнай падтрымкі. У Акце аб дзецях з адмысловымі магчымасцямі Славеніі напісана: “Студэнты ва ўніверсітэцкіх праграмах павінны атрымаць дадатковае абсталяванне ў адпаведнасці са статутам універсітэта”. На практыцы гэта азначае, што ўніверсітэты самі ў сваіх правілах паказваюць, у якой меры яны будуць аказваць падтрымку студэнтам з інваліднасцю і якія дадатковыя правы ім будуць дадзены. Студэнты, чый доступ да вышэйшай адукацыі абмежаваны, не маюць законных падставаў заяўляць аб дыскрымінацыі ў навучанні. У адпаведнасці са статутам Універсітэта ў Любляне, студэнты з інваліднасцю могуць здаваць экзамены не ў перыяд сесіі і могуць быць пераведзены на наступны курс нават без выканання абавязковых патрабаванняў акадэмічнай праграмы. У статуце Універсітэта ў Марыборы напісана, што студэнты з інваліднасцю маюць права на адаптацыю ў класах падчас практычнай працы і экзаменаў. Як гэта права будзе выконвацца, залежыць ад розных факультэтаў універсітэта. Тэхнічная дапамога рэгулюецца Правіламі страхавання здароўя і можа быць атрымана ў адпаведнасці з іх працэдурамі і ўмовамі. У студэнтаў з інваліднасцю няма якіх-небудзь асаблівых або дадатковых правоў з-за іх статусу. Некаторая падтрымка і неабходнае абсталяванне даступна ўдзельнікам Асацыяцыі студэнтаў з інваліднасцю. Асацыяцыя забяспечвае такімі паслугамі, як выкарыстанне кампутараў, капіраў, сканера, раздрукоўка матэрыялаў, стварэнне аўдыёфайлаў навучальных матэрыялаў. У Іспаніі ва ўніверсітэтах існуюць іх уласныя нарматыўныя акты, такія як Арганічны Закон аб універсітэтах, які прасоўвае палітыку, якая гарантуе роўныя магчымасці для людзей з інваліднасцю, Каралеўскі Указ, які арганізуе ўніверсітэцкае навучанне і ўключае ў сябе некалькі мер, якія гарантуюць роўны доступ для студэнтаў з інваліднасцю. Ён таксама ўстанаўлівае магчымасць унясення неабходных адаптацыяў у навучальныя планы, хоць многія з гэтых змяненняў робяцца зыходзячы з асабістага меркавання прафесарска-выкладчыцкага складу. Некаторыя вышэйшыя навучальныя ўстановы Ісландыі, такія як Універсітэт Ісландыі, стварылі свае ўласныя ўнутраныя палажэнні, камітэты і службы кансультацыі, якія дапамагаюць вырашаць праблемы студэнтаў з інваліднасцю. Універсітэт Ісландыі – найстарэйшая і самая буйная вышэйшая навучальная ўстанова, распрацаваў набор правіл, якія датычацца студэнтаў з інваліднасцю і спецыфічнымі патрэбамі. Апошнія папраўкі ў гэтыя правілы былі ўнесены ў 2010 г. (Купдгк Го ыéкеæл úккæðш í тáьш мшð Рáылóдф İыдфтвы ткю 4812010). Ва Універсітэце Ісландыі ёсць Офіс у адукацыйным і прафесійным кансультаванні, які прапануе студэнтам са спецыфічнымі патрэбамі розныя формы падтрымкі. У 2005 г. Генеральны Форум Універсітэта Ісландыі прыняў палітыку супраць дыскрымінацыі. Універсітэт Ісландыі развівае палітыку, якая адносіцца да студэнтаў з інваліднасцю і накіраваную на стварэнне поўнай даступнасці Універсітэта для ўсіх людзей. Секцыя 1 гэтай палітыкі абвяшчае, што Універсітэт і ўся яго плошча павінна быць цалкам даступная і бяспечная для людзей з інваліднасцю, улічваючы заканадаўства па абароне гістарычных будынкаў. Універсітэт сам аплачвае любыя неабходныя змены. Быў выдадзены спецыяльны буклет (Універсітэт для ўсіх: даступнасць і рэсурсы ва Універсітэце Ісландыі), прызначаны для інфармавання абітурыентаў аб сэрвісах і рэсурсах, прапанаваных універсітэтам, і пра тое, чаго ім варта чакаць падчас навучання. Так як любая падтрымка аплачваецца універсітэтам, то ён пакідае за сабой права адмовіць у падтрымцы, калі яна будзе ўспрынятая занадта дарагой або непрактычнай. Студэнты з інваліднасцю атрымліваюць шырокі дыяпазон практычнай падтрымкі, такі як: перакладчыкі з мовы жэстаў, кансультаванне, даўжэйшы час на здачу тэстаў, дапамогу ў час заняткаў і г.д. Фінансавая падтрымка, якая аказваецца студэнтам з інваліднасцю універсітэтам Ісландыі ў выглядзе зніжэння кошту навучання, у адрозненне ад дзяржаўнай палітыкі, аказваецца па рашэнні самой навучальнай установы і не абавязкова будзе надавацца ў іншых вышэйшых навучальных установах краіны.
_______________________________________________________
[1] http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/declhr.shtml
[9] http://www.inclusive-edu.ru/content/File/knigi/rukovodyaschie_principy.pdf?PHPSESSID=e44a3d263041be8d9e8d488c3d9989d4
