Калі Фёдар Дастаеўскі казаў пра прыгажосць, якая ратуе свет, ён меў на ўвазе далёка не толькі вонкавы бок рэчаіснасці. Фізічная прыгажосць - гэта люстэрка, якое адлюстроўвае таго, хто ў яго глядзіць. Мы часцяком будуем сваё жыццё так, як быццам прыгажосць - паняцце аб’ектыўнае і спяшаемся судзіць сябе і іншых за неадпаведнасць рэкламнаму ідэалу. Мае рацыю сербскі пісьменнік Міларад Павіч, які скончыў адну з сваіх кніг фразай: «У вашым свеце, дзе прыгажосці заўсёды больш, чым любові, ніхто вас не выратуе». Паглядзіце на людзей з вулічнай рэкламы, тэлевядучых, акцёраў масавага кіно. Нядзіўна, што нетыповыя людзі ў крызісных сітуацыях задаюцца пытаннем: а што калі ты іншы? Значыць, ты не варты добрага жыцця, поспеху, павагі, любові?
Інвалід... Інваліднасць... Гэтыя словы часта ствараюць у грамадскай свядомасці вобраз бездапаможнага і вартага жалю чалавека («інвалід» у перакладзе з латыні азначае - бездапаможны), чалавека, каму амаль заўсёды не хапае стасункаў, які часта цэлымі днямі знаходзіцца ў чатырох сценах. Існуе нават такі тэрмін - «сіндром інваліда», калі чалавек не выходзіць з дому, баіцца, што яго не прымуць навакольныя, не прымуць старыя знаёмыя, калі ён адчувае сябе непатрэбным, незапатрабаваным, нежывым і адзінокім.
Тым не менш, інваліды - важная частка чалавечага грамадства, якая мае патрэбу ў прызнанні сваёй паўнавартаснасці і роўных правоў са здаровымі людзьмі. Паводле ацэнак Сусветнай арганізацыі Аховы здароўя 2011 інваліды складаюць каля 15% ад усяго насельніцтва зямнога шара. Па стане на 1 студзеня 2011 г. у Беларусі налічваецца 504400 інвалідаў, у тым ліку інваліды 1-й групы - 73 тыс. чалавек, 2-й групы - 269, 7 тыс., 3-й групы - 136, 1 тысячы чалавек, дзеці-інваліды ва ўзросце да 18 гадоў - 25, 6 тысячы. Звыш 40 тысяч чалавек штогод інвалідамі становяцца. За гэтымі лічбамі - лёсы людзей, для якіх інваліднасць стала бядой. Ніхто з нас не застрахаваны ад няшчасных выпадкаў, траўмаў, цяжкіх захворванняў. Кожны заўтра можа апынуцца за бортам жыцця, атрымаць статус інваліда.
Фармаванне грамадскай свядомасці ў адносінах да людзей з абмежаванымі магчымасцямі мае глыбокія гістарычныя карані, абумоўленыя эвалюцыяй чалавечага грамадства. Паступовае развіццё соцыума прывяло да таго, што ў грамадскай свядомасці інваліднасць знайшла сваё адлюстраванне як прысуд да адзіноты, абыякавасці, жаласліва-грэблівых, а часам і жорсткіх адносінаў з боку фізічна здаровых людзей, мізэрнай пенсіі і жыцця ў інтэрнаце. 80% нашых суграмадзян, якім па стане здароўя вызначана інваліднасць, не працуюць. Толькі 14% людзей з інваліднасцю могуць працаўладкавацца самастойна. Але нават атрымаўшы працоўнае месца, інвалід, як правіла, не можа разлічваць на такую ж зарплату, як у здаровага чалавека: наймальнікі лічаць, што, калі чалавек атрымлівае пенсію, годную зарплату яму плаціць неабавязкова.
І толькі ў новым тысячагоддзі істотным чынам змяніўся падыход да людзей, якія па волі лёсу нарадзіліся або сталі інвалідамі. На змену дапамогі людзям з абмежаванымі магчымасцямі, якая доўгі час з рознай ступенню паспяховасці ўвасаблялася ў жыццё, прыйшлі прагрэсіўныя ідэі сацыяльна-псіхалагічнай адаптацыі інвалідаў шляхам іх ўключэння ў грамадства як паўнавартасных членаў. Нягледзячы на тое, што сутнасць інваліднасці на ўзроўні дэкларацыі была вызначана прававымі, эканамічнымі, вытворчымі і псіхалагічнымі асаблівасцямі яшчэ 20 сьнежня 1993 г на 48-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН («Стандартныя правілы забеспячэння роўных магчымасцяў для інвалідаў: асноўныя прынцыпы ўзаемадзеяння грамадства і людзей з абмежаванымі магчымасцямі "), сур’ёзны аспект гэтай праблемы звязаны з узнікненнем рэальных цяжкасцяў аб’ектыўнага і суб’ектыўнага характару, якія не дазваляюць інвалідам актыўна ўключацца ў жыццё грамадства. Перш за ўсё, да іх варта аднесці сацыяльныя і псіхалагічныя бар’еры інтэграцыі інвалідаў ва ўсе сферы грамадскай дзейнасці. Аснову сацыяльных бар’ераў складаюць пытанні сацыяльнай палітыкі дзяржавы, змест якой шмат у чым арыентавана і выказвае інтарэсы "здаровай" часткі насельніцтва. У выніку вытворчасць, побыт, культура, вольны час, сацыяльныя паслугі застаюцца непрыстасаваным да патрэб людзей з абмежаванымі магчымасцямі.
Накладанне на працэс камунікацыі стэрэатыпных сацыяльных чаканняў, што прад’яўляюцца некаторымі членамі грамадства да інваліду як недзеяздольным і адкінутага, прыводзіць да зваротнай рэакцыі з боку людзей з абмежаванымі магчымасцямі, іх імкненню звесці да мінімуму кантакты з такой агрэсіўнай асяроддзем. Гэта рана ці позна прыводзіць да іх самаізаляцыі, замкнёнасці і зніжэнню матывацыі да якой-небудзь грамадска карыснай дзейнасці. Мала таго, нават калі інвалід і мае сродак перамяшчэння (пратэз, крэсла-калыска), то сама транспартная асяроддзе не з’яўляецца для яго дружалюбнай. У выніку людзі з абмежаванымі магчымасцямі рэдка наведваюць культурна-забаўляльныя ўстановы і тым самым як бы выцясняюцца на перыферыю ўвагі грамадства, скарачаецца іх доступ да прэстыжным формах культуры, чым парушаецца прынцып сацыяльнай справядлівасці і раўнапраўя.
Характар адносіны здаровых людзей да людзей з абмежаванымі магчымасцямі неадназначны. З аднаго боку, навакольныя бачаць у інвалідах іх недахопы, дэфекты, непаўнавартаснасць, таму людзі з абмежаванымі магчымасцямі ўспрымаюцца імі як адрозніваюцца ў горшы бок. Стаўленне да іх носіць адхілены, недружалюбны і нават агрэсіўны характар. З іншага боку, інваліды ўспрымаюцца як людзі, пазбаўленыя магчымасцяў паўнавартаснага развіцця іх асобы, што, безумоўна, спараджае да іх спачуванне і жаль. Вынік такой «жаласлівае" дапамогі выяўляецца ў з’яўленні велізарнай колькасці пакрыўджаных і абяздоленых інвалідаў-утрыманцаў, якія лічаць, што ім усё вакол павінны. І калі яны не атрымліваюць таго, што лічаць якія належаць ім па праве, то ў адказ дзеяннямі з іх боку будзе агрэсія супраць тых, у каго гэта ёсць.
Любое узаемадзеянне паміж людзьмі, паміж фізічна здаровымі і інвалідамі прадугледжвае існаванне адказнасці абодвух бакоў за фармуюцца і якія развіваюцца адносіны. Але людзі з абмежаванымі магчымасцямі вымушаныя займаць у такіх адносінах не зусім прымальную для сябе пазіцыю. Прычына-адсутнасць або недахоп сацыяльных навыкаў і ўменні выказаць сябе ў зносінах з калегамі, знаёмымі, адміністрацыяй з ліку фізічна здаровай часткі насельніцтва.
Складаныя адносіны грамадства і людзей з абмежаванымі магчымасцямі - адзін з фактараў, якія аказваюць уплыў на працэс адаптацыі інвалідаў да рэальных умоў іх існавання. Так, сапраўды, інвалідам складаней інтэгравацца ў грамадства, чым фізічна здаровым членам. Але не настолькі, каб бяздзейнасць і пасіўнасць сталі апраўданнем бязволля і ляноты. Кожны чалавек мае права на асаблiвы клопат і дапамогу з боку дзяржавы і грамадства. Але людзі з асаблівым фізічным і разумовай станам патрабуюць да сябе падвышанай увагі. Менавіта увагі, павагі і прыняцця з боку фізічна здаровых асоб як людзей, роўных сабе. Хтосьці з мудрацоў сказаў, што жаль зневажае, ператвараючы чалавека ў слабое і непаўнавартаснае істота. Вось чаму найважнейшая задача грамадства, якое імкнецца абвясціць сябе справядлівым, заключаецца ў зняцці абмежаванняў і ліквідацыі умоў, з-за якіх інваліды не маюць магчымасці праявіць сябе ў якасці паўнавартаснай асобы, і ў забеспячэнні сацыяльнай і псіхалагічнай адаптацыі людзей з абмежаванымі магчымасцямі праз праява дабрыні, разумення і цярпімасці да чужых недахопаў. Дапамагаючы інвалідам будаваць не дом або кватэру, а адносіны з фізічна здаровымі людзьмі, кожны з нас, такім чынам, прыкладае намаганні да таго, каб навакольны інвалідаў свет не павузіўся да памераў пакоя, а колькасць асоб, з якімі яны маюць зносіны, не скарацілася да двух -чатырох чалавек.
У адпаведнасці з дзеючым з 1991 года заканадаўствам Рэспублікі Беларусь перамены ў адносінах да інвалідаў значныя. У краіне створана неабходная заканадаўчая база, заснаваная на патрабаваннях Канстытуцыі РБ, якая адпавядае Канвенцыі аб правах інвалідаў. Гэты напрамак нацыянальнага заканадаўства пастаянна ўдасканальваецца. Так, кіраўніком дзяржавы падпісаны ў новай рэдакцыі ў чэрвені 2008 года Закон Рэспублікі Беларусь "Аб папярэджанні інваліднасці і рэабілітацыі інвалідаў", у кастрычніку 2009 года Закон «Аб сацыяльнай абароне інвалідаў у Рэспубліцы Беларусь». З унесенымі зменамі і дапаўненнямі яны сталі яшчэ больш ўвязаныя з заканадаўчымі актамі ў сферы аховы здароўя, адукацыі, працоўных адносін, набліжаны да канкрэтных патрэбам адмысловых катэгорый людзей. Пачатак сваё развіццё уключэннем людзей з абмежаванымі магчымасцямі ў безбар’ернае для ўзаемадзеяння асяроддзе. Так, законам прадугледжваецца не толькі стварэнне, але і захаванне працоўных месцаў для інвалідаў, што дазваляе працаўладкоўваць інвалідаў у адпаведнасці з медыцынскімі паказаннямі. Асобнай графой вылучаныя пытанні аб сродках міжасобасных зносін інвалідаў, што вельмі важна - бо сродкі міжасобасных зносін, у прыватнасці мову жэстаў, цяпер можа выкарыстоўвацца не толькі ў сферы адукацыі. Мантуюцца ліфты ў падземных пераходах, выпускаюцца аўтобусы са спецыяльнымі прыстасаваннямі для інвалідаў. Будуюцца пандусы. Я б нават сказала, што пайшла пэўная мода на гэта. На жаль, пандус для інваліднага крэсла - гэта не тое ж самае, што пандус для каляскі з маленькім дзіцем. Трэба ўлічваць і кут нахілу, і асаблівасці размяшчэння колаў і іншыя нюансы.
І дзіўная атрымліваецца часам сітуацыя: светлыя галовы і ўмелыя рукі патрэбныя, якія жадаюць працаваць сярод інвалідаў ёсць. Дзяржава дэманструе зацікаўленасць у вырашэнні праблем людзей з абмежаванымі магчымасцямі. Але самыя своечасовыя і правільныя дакументы нямоглыя супраць чалавечага фактару - будаўнікоў, забываюць аб вышыні бардзюра або працадаўцаў, якія не зацікаўлены ў стварэнні рабочых месцаў для інвалідаў па прычыне неабходнасці забеспячэння гэтых месцаў спецыяльным абсталяваннем, прадастаўлення працуюць ільгот, звязаных з умовамі, характарам і рэжымам працы .
Яшчэ і вельмі важна фармаваць асяроддзе, у якім здаровыя людзі і людзі з фізічнымі абмежаваннямі будуць адчуваць сябе аднолькава камфортна, без бар’ераў і стэрэатыпаў і іх адносіны будуць складацца з ўзаемаразумення і ўзаемадапамогі. Першы значны ўклад у гэтай галіне зроблены. У рэспубліцы з’яўляецца ўсё больш і больш школ з інтэграваным навучаннем. Такія школы патрэбныя не толькі дзецям-інвалідам. У здаровых аднагодкаў, якія ўвесь час бачаць побач з сабой дзяцей у інвалідных калясках, з ранняга ўзросту, калі толькі фарміруецца светаўспрыманне і характар, складаецца перакананне, што людзі з абмежаваннямі знаходзяцца з імі ў адной плоскасці і адрозненні паміж імі мінімальныя і фізічныя недахопы не перашкаджаюць ім дасягаць высокіх вынікаў. Здаровыя дзеці вучацца адчуваць чужы боль, вучацца аказваць падтрымку жывуць у нястачы, зараджацца жаданнем праявіць міласэрнасць. Часам не патрэбныя словы, досыць ўсмешкі і павагі.
Таварыства з дзяцінства вучыцца прымаць інвалідаў такімі, якія яны ёсць, і рабіць усё магчымае, каб тыя, з кім здарылася бяда, адчувалі сябе паўнавартаснымі людзьмі. І тады інваліды заўсёды атрымаюць падтрымку якія знаходзяцца побач людзей, прычым не толькі сваякоў, а не жаль, нават калі яна і ад чыстага сэрца. Атрыманы ў дзяцінстве досвед зносін не дазволіць глядзець на інваліда пагардліва. Дапамагчы суседу спусціцца па лесвіцы, прынесці яму прадукты, хіба гэта цяжка? Правільна, што развіццё адносін здаровых і уразлівых членаў грамадства пачалося менавіта са школ, таму што менавіта школы фарміруюць новае пакаленне людзей, думаючы і інакш, чым бацькі. Праўда, ацаніць гэты ўклад можна будзе рэальна толькі праз 12-15 гадоў, калі гэта пакаленне вырасце.
Узаемадзеянне інвалідаў і фізічна здаровых чальцоў грамадства - магутны фактар адаптацыйнага працэсу, т. к. дазваляе людзям з абмежаванымі магчымасцямі на падставе існуючых нарматыўных актаў у поўнай меры рэалізаваць свой асабовы патэнцыял (імкнення, патрэбы, інтарэсы) і фармуе пэўны ўзровень сацыя-культурнай талерантнасці да людзям з абмежаванымі магчымасцямі (павага, сяброўства, падтрымка і дапамога).
Дакладна прыкмечана, што ў адносінах да уразлівым катэгорыям правяраецца сталасць грамадства, яго духоўнасць, Простае чалавечае ўдзел можа стаць важным дадаткам да дзяржаўных мерах па падтрымцы гэтых людзей. Мы самі можам выбраць, што лічыць прыгожым, а што няма, як можам выбраць і той свет, у якім будзем жыць не толькі мы самі, але і нашы блізкія.
Аўтар: Святлана Ермакова. Асабліва адзначана журы «За жыццёвую пазіцыю»
